С.Сарыг- оол Оюннар 5 кл.
04 апреля 2015
Темазы: С.А.Сарыг-оол «Оюннар» («Ангыр-оолдун тоожузу»деп чогаалындан эге).
Сорулгазы:
Херекселдери: С.Сарыг-оолдун портреди, ооредилге ному, И.Самбуунун «Тыва оюннар» деп ному, «Тыва уруглар чогаалы», кажыктар.
Кичээлдин планы:
- 1. Уругларнын кичээнгейин хаара тудар.
2. Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.
- Чогаалчы дугайында сос.
- Чогаалды аянныг номчууру.
- Чогаалдын сайгарылгазы: 1. Утказынга айтырыглар.
- Кажык оюнунун дугайында: 1. Кажык оюнунун тывылганы.
2.Кажыктын дурзулеринин янзылары.
3. Кажык оюнун хевирлери. (слайд).
- : 1.Кажык оюнунун хевирлерин ойнаары:
а)Дорт берге.
б)Кажык-биле аът чарыштырары.
в)Кажык-биле бодалажыры.
- Кичээлдин туннели:
1.С.Сарыг-оолдун «Ангыр-оолдун тоожузу» деп чогаалындан «Оюнннар» деп эгеден чуну билип алдывыс?
- чогаалдын дылынын уран-чечени.
Кичээлдин чорудуу:
- : 1. Уругларнын кичээнгейин хаара тудар.
2.кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.
- 1. Чогаалчы дугайында сос.
Степан Агбанович Сарыг-оол
1908 чылдын ноябрь 17-де Овур Торгалыгнын Кадыгбай деп черге торуттунген. Тыва чогаалдын баштайгыларынын бирээзи. Шулукчу, прозачы, шиичи, очулдурукчу. Тыванын улустун чогаалчызы. «XX чус чылда Тыванын алдарлыг кижилери»деп Куруне номунче оон ады кирген.
«Ангыр-оолдун тоожузу» деп романы 20 ажыг дылдарже очулдуртунган.
1) 7-8 харлыг уругларга оюн ойнаары чуге кызыгаарлыг апаар-дыр?
2) Оюн кижиге кандыг салдарлыг боор-дур?
3) Езу-чанчылдар, байыр-наадымнардан уруглар кандыг оюннар улегерлеп ап турарыл?
4) Тоожукчу кандыг оюнну езулуг «хову театры» деп санап турар-дыр?
5) Кышкы оюннардан аданар.
6) Амгы оюннардан адап корунерем.Олар кандыг ажыктыгыл? Оларнын хоралыг талазы бар бе?
- :
С.А.Сарыг-оолдун «Оюннар» деп чогаалындан тыва улустун оюннарынын дугайында ооренген толээде, богун кичээливиске кажык оюнунун хевирлерин, кажык оюннарын ойнап ооренир бис.
Оон мурнунда кажык оюнунун тывылганынын дугайында эштеринер дыннадыгларын дыннаптаалынар.
Кажык-биле ойнаар чорук амгы тываларнын, алтай болгаш хакастарнын бурунгу огбелеринин ойнап чораан оюннарынын бирээзи. Оон тодаргай херечизи болза, ук черлерден каскан базырыктардан тыпкылаан хой санныг кажыктары болур.
Кажык-биле ойнаар оюн кончуг хой. Ону ойнаар кижилернин саны база энмежок. Ынчангаш кажыкты хойу-биле чыыр апаар. Бичии уруглар догерези кажык чыыр, анаа улуг улус дузалажыр. Кажыктын эвээш, хойу ол огнун бай-шыыраан азы ядыызын бадыткап турар. Бир огге кажыкты мун чедир чыыпкан болза, ол огнун кыштаанга хой кажаазынын иштинге ханы онгар каскаш хооп каар, кажыкты катап чыып эгелээр. Хой кажаазында чыып каан кажыкты мал-маганнын кежии деп санаар. Ан кажыын чыыр чорук арай тыртым. Бир эвес ан кажыы чыыр болза, малы тоне бээр деп санаар бодал турган.тЫнчалза-даа ан кажыы-биле сага, берге тыртар кажыктар кылып аар чоркту кем чок деп санаар чораан.
Бурунгу кижилер кажык-биле кандыг-бир оюнну ойнап турган-дыр дээрден башка, чогум-на ындыг оюннар ойнап турган, ады, дуруму ындыг турган деп бадыткаары берге.Ынчалза-даа бурунгу тоолдарда «кажык кагар», «кажык адар» «кажыктаар »деп состер таваржып турар. Кажык ойнаарынын янзы-бурузун, оон чонну иштинге ханы ынакшылдыг оюннарынын бирээзи болуп чораанын кижи ортузу назылыг кижи бурузу билир болгаш сонуургалдыг. Ол ышкаш девискээр аайы-биле янзы-буру хевирлерлиг дээрзин чугаалаары чугула.
Кажыктын дурзулеринин янзылары.
Тура душсе - хоюн ол-дур.
Ойта душсе- ошкун ол-дур.
Дашкаар душсе- аъдын ол-дур.
Ишкээр душсе – инээн ол-дур.
Бажын ору тудуптар сен-
Маажым теве сагындырар.
Бажын куду тудуптар сен –
Бардам сарлык хертейип кээр.
Корбес сен бе, хензиг кажык
Ковей янзы – алды чузун.
Малывысты дурзуленген –
Магалыг аа, хуулгаазын аа?
- Дорт берге.
- Кажык-биле аът чарыштырары.
- Кажык-биле бодалажыры.
- Кажыкты дужуруп кагары.
- Кажыкты чыттырып кагары.
- Кажыкты хожулап кагары.
- Кажык адары.
- 1. Кажык оюнунун хевирлерин ойнаары:
Кажык дээрге дурзу эвес.
Каш янзы оюн-дур ол.
Бистер база чамдыктарын
Биче када ойнаптаалы.
- Дорт берге.
Дорт кажык-биле берге тыртар деп оюн бар. Кажыктын дорт талазын дорт чузун мА л ады-биле адаан – хой, инек, аът, ошку. Ойнакчы кижи дорт кажыкты холга аспактап алгаш черге дужурер. Бир эвес душкен кажыктар дорт чузун мал бооп душкен болза, ол кижинин хууда аас-кежии, бай, тодуг чоруу ында илереттинген деп санаар. Дорт кажыкты ынчаар дужурери берге, ынчангаш оюнну ынчаар адаан.
Башкынын тайылбыры:
Бо оюнну уруглар хунзедир-даа ойнаптар турган. Ынчаарга бир эвес 4 берге дужупсе, ол кижини алагп йорээр турган:
Аът, хой, ошку, инек малдыг
Аажок баяан кижи-дир сен.
Акы-дунман, арат-чонун
Аас-кежиктиг чурттап чорзун!
- Кажык-биле аът чарыштырары.
Ойнакчыларнын саны кызыгаар чок. Ойнаар херексели – хой санныг кажыктар (аът
маны хемчээр хой кажык – 50-80 чедир), берге тыртар (аът дужурер, толге дужурер) дорт сага кажыктар болгаш кижи бурузунге бир-бир «аът».
Ойнаар чуруму:
Хой кажыкты ширтек кырынга аът кылдыр дизе тургузуп алыр. Дистинчек кажыктын эгелээн ужун орта (старт) «аъттарны» ийи талазындан база чыскаай тургузуп алыр.
Оюнну эгелээр кижини берге тыртып (толге дужуруп) тургаш, тодарадып алыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи берге тыртар дорт кажыкты алгаш, самбыра кырынга тдужурер. Душкен кажыктарда чеже «аът» душкен болдур, ол кижинин аъды ынча санныг аът манны хемчээр кажыкты эртер. Берге тыртарынын санын ойнакчылар аразында дугуржуп аар.колдуунда-ла ойнакчылар чангыс тыртар болза эки.
Аът манны хемчээр кажыктарнын оске ужунга (финиш) унген аъттыг кижи уткан болур.
- Кажык-биле бодалажыры.
Ойнаар кижинин саны кызыгаар чок. Ийи баг (команда) кылдыр усчуп алыр. Кайы-даа талаларга турар кажыктарнын саны ден болгаш ойнакчы бурузунге билдингир болур ужурлуг. Бир баг (команда) улус алган ниити кажыын чангыс кижинин эдээнге ургаш, оортан бодунун ойнакчы бурузунун холунга ойлей чажырып бээр. Холдарда чажырган кажыктарнын ниити санын ол команданын ойнакчы бурузу билген турар ужурлуг.
Оюннун сорулгазы болза, ийи тала кайызы-даа боттарынын улузунун туткан кажыынын санын билир тургаш, анаа удурланыкчы таланын ойнакчыларынын холдарынын даштыкы хевиринин улуг-бичезин барымдаалап тургаш, оларнын холда туткан кажыынын санын даап тыпкаш, ийи таланын бугу ойнакчыларынын холдарында туткан ниити кажыктын санын шын адаары болур.
Санны баштай адаар чорук талаларга кандыг-даа дээре байдалды бербес, ону шуут-ла шын кылдыр чангыс адап шыдаттынмас толээде, баштай сан адаар эргени туралаан талага тыпсыр болгаш ээлчежип тургаш бир тала-ла уш катап адаар.
Оюннун онзагай чуулу болза, кажык туткан кижи бурузу бодунун чудуруунун даштыкы хевирин оскертип, чижээ, ийи борбак ажык тудуп алгаш, чудуруун аажок улгаттыр хой кажык аспактап алган кижи кылдыр «мегелээр», азы хой кажыкты бар-ла шаа-биле бичии кылдыр коргузерин оралдажыр.
Кайы-бир тала чажырган кажыктарнын санын шын адапкан болза, кажык санын тыппаан тала холда туткан кажыын догерезин уткан таланын ончузу кылдыр бериптер. Уттуруп турар таланын ончузу эвээжээн тудум-на оларнын холга туткан кажыынын санын тывары белен апаар, а удуп турар, ончузу хой таланын кажыынын санын тывары улам-на бергедей бээр.
Оюннун эгезинде кайы-даа таланын ончузу хой турда, ойнакчы бурузу ыяап-ла кажыкты туткан турар болгаш куруг орарын чопшээревес, а соолзуредир кайы-бир таланын ончузу шуут устур четкенде оларга куруг тударын чопшээрээр, харын-даа оларнын чамдыызы оюнга киришпейн баар.
Бурунгу кижилер ук оюнну бичии чаштарга аас саналгазын ооредиринге, дурген санап оорениринге, чувенин иштики-даштыкы ишкирин, улуг-бичезин даап тургаш шын кылдыр адаптарынга,,, ол ышкаш чувени дурген медереп билиптеринге ажыглап турган.
- Кичээлдин туннели:
- чуну билип алдывыс?
Кажык-биле оон-даа оске
Каш янзы оюннар бар.
Бирден бир чок
Билип аарын кузезинзе,
Бистер ышкаш
Билирлерден айтырып ал.
Чуну мурнай
Чус-чус хире кажытардан
Эндере чыып,
Эмгелеп ал, шыгжап ап чор.
Эжин-оорун
Эвилелдеп, болгумнежип,
Кажык адып,
Кажык ойнап, маргыжынар.
Бурун тыва
Буурул баштыг
Огбелернин чанчылдарын
Чажынардан ооренинер!
Онаалга: 1. Чогаалды номчуур;
- бир оюн дугайында бижип эккээр.